کتاب می باقی جدیدترین اثر بهاءالدین خُرَّمشاهی در زمینهٔ حافظ‌پژوهی است. او حافظ‌پژوهی پُرکار است و تا امروز کتاب‌ها و مقالات بسیاری دربارهٔ شعر و شخصیت حافظ نگاشته، که پس از قرآن‌پژوهی دومین زمینهٔ تخصص و پژوهش اوست. کتاب حاضر ۷۴ مقالهٔ جدید به‌قلم اوست.
این مجموعه دارای مقالاتی است که اغلب در آن زمینه‌ها کتاب یا حتی مقاله نوشته نشده است؛ مانند: کلمات و اصطلاحات عامیانه در شعر حافظ، مناسب‌خوانی‌های شعر حافظ، منتقدان و مخالفان حافظ، حافظانِ حافظ و معرفی حافظ‌پژوهانی که حداقل یک کتاب یا پنج مقالهٔ ارزشمند دربارهٔ حافظ نوشته‌اند. همچنین در معرفی اشعار و تعبیرات دشوار حافظ، مقالات متعددی در این کتاب نگاشته شده است؛ از جمله: ماجرا کم کُن و بازآ … و این طفل، یکشبه رهِ صدساله می‌رود.
سعدی در کنار حافظ از شیواترین سخنوران زبان پارسی است. خُرّمشاهی دو بار کلیات سعدی را تصحیح کرده و نزدیک به بیست مقالهٔ سعدی‌پژوهی دارد. این کتاب تدوین و بازآرایی یازده مقاله و گفتار دربارهٔ شعر و شخصیت شیخ اجل سعدی است. نام کتاب از این بیت سعدی گرفته شده است:
«هرکس به زمان خویش بودند من سعدی آخرالزّمانم»
خُرّمشاهی در مقدمهٔ این کتاب، نظر جدیدی را درمورد مقایسهٔ سعدی و حافظ مطرح کرده است و به ماجرای درازآهنگ و بی‌ثمر «سعدی برتر است یا حافظ؟» خاتمه داده است. او دربارهٔ این مقایسه سروده است:
«شبی خرّم به سعدی گفت ای سردار بی‌همتا تو را همتا شود پیدا، ولی حافظ نخواهد شد»
این کتاب شامل ارزیابی و داوری‌های شش‌گانه دربارۀ شعر و هنر و شخصیت فرهنگی و جایگاه هنری شادروان احمد شاملو شاعر بزرگ معاصر و خالی از افراط و تفریط است. در این اثر شش مقاله آمده که مشتمل بر یک مصاحبۀ بلند و پنج مقاله است. مصاحبه را شاعر و شعرپژوه کوشای معاصر آقای مهدی مظفری ساوجی با مؤلف انجام داده است. پس از مصاحبه دو مقالۀ «حافظ شاملو» و «ابراهیم در آتش» از مقالات اصلی این کتاب است. دیگر مقالات هم دربارۀ شعر و مقام شاعری شاملوست. همچنین مقاله‌ای در ارزیابی «کتاب کوچه» است. در این مقالات، مقاله‌ای به شرح دیدار مؤلف با شاملو در آخرین روزهای پربار و پربرکت اوست.
نام کتاب خالی از طنز نیست. زیرا شادروان شاملو اولین شخصیتی است که کلمۀ «به روایت» را در «حافظ شیراز» ــ تصحیحش از دیوان حافظ ــ به‌کاربرده است.
صلاحی به شیوه‌ای خاص و کاملاً تازه به معرفی باباطاهر و بازنگری در دوبیتی‌های بهجامانده از او پرداخته است. می‌توان گفت که مطلب صلاحی آمیزه‌ای است از طنز و تحقیق.
شعر رسمی در مجلس ادبیات فارسی، نماینده‌های زیادی دارد، اما شعر محلی فقط یک نماینده دارد و آن هم باباطاهر عریان است … هم کهنه‌پردازی چون وحید دستگردی به باباطاهر توجه دارد و هم نوپردازی چون احمد شاملو.
عمران صلاحی
پایه و اساس ترانه‌ها روی عشق و دلباختگی نهاده شده و احساسات و تخیلات سادۀ روستاییان ایرانی به‌طور خیلی صریح و بی‌باکانه در آنها اظهار شده و این اندیشه‌های دل است که به‌صورت ترانه سروده شده و احساسات جان و روان است که به شکل این نغمات آشکار گشته است.
انتشارات ناهید کتاب چاپ نشده مرحوم عمران صلاحی با عنوان «خاری سرگشته در بیابان» که تصحیح و مقدمه صلاحی بر دیوان باباطاهر است را برای اولین‌بار منتشر کرد.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب جدیدی از عمران صالحی با عنوان «خاری سرگشته در بیابان» از سوی انتشارات ناهید منتشر شد. این کتاب در واقع دیوان باباطاهر است که عمران صلاحی آن را تصحیح کرده و مقدمه‌ای بر آن نوشته است. در مقدمه ناشر بر این کتاب آمده است: «انتشار دیوان باباطاهر با مقدمه و تصحیح عمران صلاحی تا حد زیادی توامان شوق‌انگیز، حسرت‌بار و پرسش‌آفرین است. دلیل شوق‌انگیزی آن، این است که با گذشت قریب به دوازده سال از درگذشت نابهنگام و تاسف‌انگیز عمران عزیز، متن نخوانده‌ای از او در دسترس مخاطبان و علاقه‌مندان آثارش قرار می‌گیرد. صلاحی در این مقدمه، به شیوه‌ای خاص و کاملا تازه به معرفی باباطاهر و بازنگری در دوبیتی‌های بهجامانده از او پرداخته است. می‌توان گفت که مقدمه، آمیزه‌ای است از طنز و تحقیق. افسانه‌های غلوآمیز متون عرفانی، محملی شده‌اند تا صلاحی با زبان شوخ و شنگ و گاه نیش‌دار تصویر و تصور پیشینیان از شاعر این دوبیتی‌ها را نخست نقل و سپس نقد کند. ضمن خواندن روایات متون کهن از زندگی و سلوک باباطاهر، درمی‌یابیم که صلاحی در این باره به پژوهش مفصلی دست زده است. از نظر راوندی در راحه‌الصدور گرفته تا اهمیت دوبیتی‌های باباطاهر از منظر احمد شاملو جملگی در این مقاله فشرده و جامع گرد آمده‌اند. اما لحن طنزآمیز صلاحی از این هم فراتر می‌رود. او با مهارتی درخور یکی از سرآمدان طنز معاصر ضمن نقل نحوه تصحیح و نسخه‌شناسی دوبیتی‌ها، روش مطالعه و پیشینه تحقیق در این عرصه را با زبانی کنایی بررسی و تحلیل کرده است. در بخشی از مقدمه کتاب آمده است: «واقعیت آن است که عمران بس زود از بین ما رفت و هنوز گفتنی‌ها داشت. تجربه، مهارت و حسن ذوقش اگر نه بی‌بدیل، بی‌نظیر بود و در زمینه زبان مستقل تسلط به متن در زمره انگشت‌شمار طنزآوران تراز اول زبان فارسی به شمار می‌آید. اقتضای زمان و مسائلی که عمران از آن و در آن می‌نوشت، خندیدن را به کاری صعب بدل می‌کرد. با این همه چنانچه اهل فن و محققان طنزپژوهی اذعان می‌کنند، صلاحی ما به خوبی از پس این کارستان برآمده است. خاصه اینکه فعالیت صلاحی در شعر و نثر، تالیف و تحقیق، مطبوعات و کتاب از وسعت و شگفتی برخوردار بود.»
آگوست 04 / 2010
دیدگاه‌ها برای دستور زبان فارسی (پنج استاد) بسته هستند
زبان فارسی بر سه قسم است: فارسی باستانی ( فرس قدیم )، فارسی دری، فارسی پهلوی. فارسی باستانی زبانی بوده است که در دورۀ سلطنت سلسلۀ هخامنشی در کشور پارس که پایتخت آن، شهر معروف استخر بوده بدان تکلم می‌کرده‌اند و چو پادشاهان هخامنشی از کشور فارس برخاسته و تمام ابران را در تحت اختیار و اقتدار خویش درآورده‌اند زبان تمام مردم این کشور به زبان پارسی یا فارسی موسوم گردیده است .
پنج استاد: عبدالعظیم قریب – جلال همایی – رشید یاسمی – ملک الشعرای بهار – بدیع الزمان فروزانفر
فصول این کتاب از روی، و به آرزوی، همدلی با حافظ نوشته شده است. ادعای هم سخنی با حافظ ادعایی گزاف است، ولی آرزو یا احساس همدلی با او آرزویی محال نیست. چه حافظ حافظۀ ماست و در ذهن و زبان همۀ فارسی زبانان، تا همیشه ای که زبان فارسی و فرهنگ اسلامی ــ ایرانی پایدار است حضور دارد.
هفت فصل این کتاب هر یک در حد خود مستقل ولی با دیگری مرتبط است. بلاتشبیه، مانند ابیات غزل حافظ. عناوین این فصول بدین شرح است: فصل اول: اسلوب هنری حافظ و قرآن فصل دوم: میل حافظ به گناه فصل سوم: حافظ و انکار معاد؟ فصل چهارم: اعجاز در ایهام فصل پنجم: اختلاف قراآت و دو فصل بعد به انتقاد دو کتاب اختصاص دارد.
ترجمه کاوی کتابی است که تقریباً به‌تمامی مسائل نظری و عملی/تجربی ترجمه از زبان عربی و انگلیسی به فارسی می‌پردازد. یک نگاه به فهرست تفصیلی مندرجات، شاهد صدق این مدعاست.
«کاوی» پسوندی است زنده که در کلماتی چون ژرف‌کاوی، درون‌کاوی، داده‌کاوی، روان‌کاوی و مشهورتر و کهن‌تر از همه در «کنج‌کاوی» وجود دارد و همانند «پژوهی» است. کتاب دارای ۸ بخش و یک پیوست، شامل چندین نمونهٔ ترجمهٔ معاصر از عربی و انگلیسی همراه با متن اصلی آن‌هاست.
بخش اول، درآمد، مشتمل بر شش گفت‌وگو و یک نقد است. بخش دوم که اصلی‌ترین و بلندترین فصل این کتاب است «اصول و مسائل ترجمه» نام دارد و دارای نوزده زیربخش است از دانستن زبان مبدأ و مقصد گرفته تا عادات مترجمان. بخش سوم «تأثیر انس با ادبیات دیروز در ترجمه‌های امروز» است. بخش چهارم فرهنگ‌های دوزبانه در دو قرن اخیر (عربی- فارسی / انگلیسی- فارسی) و تشریح ساختار و معرفی ارزیابانهٔ ده‌ها فرهنگ است. بخش پنجم و ششم «نظرها و نکته» (۱) و (۲)، شامل بیان ۶۵ نظر و نکته از ترجمه پژوهان و مترجمان در زمینهٔ کلی‌ترین و ریزترین مسائل نظری و عملی ترجمه است. بخش هفتم واژه گزینی (جمعی وفردی) و از جمله حاوی ۳۰۰ واژهٔ نو ساخته از ۳ فرهنگستانی است که تا کنون در تاریخی هفتاد و پنج ساله در کشور ما فعال بوده و سومین آنها تاریخی ۲۰ ساله دارد و همچنان دایر است. بخش هشتم معرفی نمونه‌هایی از هزارسال ترجمه (عربی/ انگلیسی به فارسی) با احتوا بر اصل آن‌هاست.
ویژگی مشترک همه اهل تحقیق و پژوهش که به دستاوردهایی رسیده‌اند، برخورداری از توجه و علاقه شورانگیز نسبت به مبحث مورد مطالعه و تحقیقشان بوده است. موقعی که در کندوکاو پیشینه این افراد می‌پردازیم، درمی‌یابیم که آنان در مقطعی از زندگی خود با محرکی روبه‌رو شده‌اند که سبب بیداری این توجه و علاقه نزد آنها شده است. توجه و علاقه مهم‌ترین عامل پیشرفت است. بسیاری از آنان، برای مثال، در دوران تحصیل بخت برخورداری از آموزگاری الهام‌بخش را داشته‌اند؛ آموزگاری که توانسته طعم خوش درس و مبحثی را به آنان بچشاند و از این طریق توجه و علاقه آنان را به آن موضوع جلب کند. رشد و پیشرفت، نتیجه کار مخدومانه است؛ کاری که برای خود کار انجام می‌گیرد؛ پول و شهرت و اعتبار علمی و اجتماعی و جایزه و جز این‌ها محصولات جانبی پویش برجستگان کامکار پرکارند و نه انگیزه آنها.
حافظ یکی از آثار پرشمار بهاءالدین خرمشاهی درزمینهٔ حافظ‌پژوهی است. همین اصطلاح «حافظ‌پژوهی» را او باب کرده است. استاد دکتر منوچهر مرتضوی، بنیان‌گذار حافظ‌شناسی نوین ایران، کتاب حاضر را در جنب آثار دیگر مؤلف ــ ازجمله حافظ‌نامه (چاپ هفدهم، ۱۳۸۵) و ذهن و زبان حافظ، اثری برجسته و متفاوت شمرده است.
در طبع ویراسته کتاب حاضر که چاپ چهارم آن است از زمانه و زمینهٔ فرهنگی حافظ، از سبک نوظهور او در غزل، و برای نخستین بار از اندیشه و سلوک سیاسی او سخن می‌رود. همچنین اندیشه‌های فلسفی و کلامی و اندیشه‌های دینی و اعتقادات حافظ (و اینکه آیا شیعه است؟) نیز اندیشهٔ عرفانی او و جایگاه و پایگاهش در عرفان اسلامی/ایرانی، و دو پیام با دستاورد بزرگ او ــ عشق و رندی ــ و سرانجام این موضوع که از حافظ چه می‌توان آموخت، مورد پژوهش قرار گرفته است.
فصل نهایی کتاب، به کتاب‌شناسی توصیفی، یعنی معرفی ارزیابانه و انتقادی بیش از ۱۱۰ کتاب حافظ پژوهانه اختصاص دارد. این کتاب در دست ترجمه به انگلیسی است.
تز تازهٔ مؤلف این کتاب ضبط و پیوند بین طنز و تراژدی است. او در سه بخش از این کتاب، با نقل شعرها و حکایت‌های قدیم و جدید ارتباط نهانی و شگفت‌آور همی‌بستهٔ این دو را که نوعی از دو احساسی‌های انسانی است، نشان می‌دهد.
خرمشاهی از اشعار طنز خود فقط دو نمونه را که دارای این ویژگی است، آورده است. سایر مقالات این کتاب طنزهای منثور و داستانی اوست که بعضی از آنها در نشریات گل‌آقا به طبع رسیده است. مؤلف خود را اهل شهود می‌داند، اما تاکنون عالماً و عامداً کشفی نداشته است، مگر همین پی‌بردن به رابطهٔ «جدلکتیک» بین این دو.
از چاپ اول کتاب صرف و نحو و اصول تجزیه و ترکیب بیش از پنجاه سال می‌گذرد و با وجود این زمان بالنسبه طولانی همچنان مورد استقبال و عنایت مدرسان زبان عربی و دانش آموزان و دانش جویان قرار دارد و پیوسته تجدید چاپ می‌شود. از چاپ پانزدهم به بعد (چاپ کتاب توسط انتشارات ناهید) کتاب با تجدیدنظر و با اضافات انتشار یافته است و مطالب بسیار مفیدی که قبلاً کمتر در کتاب‌های قدیم و جدید به آن پرداخته شده بود، به آن افزود شده است.
«کژتابی» واژه‌ای است که مؤلف برای پدیده‌ای نویافته و اغلب طنزآمیز در زبان نهاده است. مراد از آن چیزی است بین «ایهام» و «ابهام». شباهتش با ایهام در این است که در ایهام جمله یا عبارتی دو معنا می‌دهد و جایگاه آن اغلب در شعر است، و جزو شگردها و آرایه‌های دل‌نشین معنوی است.
در میان شعرای بزرگ ادب فارسی سعدی و بیش از او حافظ استاد مسلّم درآوردن تعبیرات دو معنایی (ایهام) است. وقتی حافظ می‌گوید: مستی به چشم شاهد دلبند ما خوشست، این مصراع، خواسته ناخواسته دو معنا می‌دهد: الف) مستی من یا عاشقان دیگر از نظر یار خوب است. ب) هر مستی‌ای خوب نیست، بلکه مستی چشم یار من خوب است.
اما «ابهام» نارسایی و اختلال جمله در معنارسانی است. وقتی می‌گوییم: «پدر من به هرکس که بخواهد قرض‌الحسنه می‌دهد.» جمله کژتاب است. نوعی اختلال معنا دارد، و درعین‌حال دو معنا می‌دهد: الف) پدر من به هرکس که خودش [، پدر من] دوست داشته باشد/ بپسندد قرض می‌دهد. ب) پدر من به هر متقاضی قرض می‌دهد.
مثال دیگر: «پیر شود جوان» دو معنا دارد: الف) آدم پیر تبدیل به جوان می‌شود ب) آدم جوان تبدیل به پیر می‌شود.
یا در این مثال از سعدی: پسران وزیر ناقص عقل… آیا پسران ناقص عقل هستند، یا وزیر؟ یا این جمله: من شما را از برادرتان بیشتر دوست دارم. (خودتان به دو معنایش فکر کنید.)
دو دهه پیش مؤلف این کتاب، با پیش آمدن رویداد خوشایندی به صرافت این مسئله افتاد که در زبان و ادب قدیم و جدید جهان هم سابقه دارد. اما نامی ندارد. از آن به بعد با صید کژتابی‌ها، در هرچه می‌خوانده، می‌شنیده، آهسته و پیوسته، دسته‌ای از آنها را بسته کرده و به‌صورت مقاله درآورده، که در نشریاتی چون کیهان فرهنگی (دورهٔ اول)، کیان، شرق، جام جم، در طی ۲۰ سال چاپ شده، سپس که به ۳۰ مقاله بالغ شده به خانهٔ بخت رفته است.
سخن گفتن از فردوسی اگرچه گاهی آسان گرفته می‌شود آسان نیست چون او شخصیتی پایاب و آسان‌یاب نیست. این خردمند ژرف‌نگر، این نماد و نمود فرهنگ آزادگی و ستم‌ستیزی، این وجدان بیدار قوم ایرانی و این پاسدار ارزش‌های انسانی در هر کیش و کسوت، برتر از حد هر وصفی است.
پروراندن مطلب، حتی در حول‌وحوش نظرگاه مشخص کتاب حاضر دست‌کم چندین کتاب هم چند این دفتر می‌طلبد. هم ازاین‌روست که اوراق حاضر در برابر آستان والای هنر و اندیشهٔ فردوسی چیزی جز سخنان پراکندهٔ آدمی تنک‌مایه، تنگ سینه و گنگ زبان نیست، آن‌که هیچ ندارد جز عشقی سوزان و سرکش و دیر ساله به سراینده، و تازه بیم دارد که در این نیز ناتمام باشد. اما این نیز ناگفته پیداست که عشقی که دستمایهٔ کار است اگر عنان به خرد بسپارد شخص آدم‌وار از کشیدن هر بار امانتی تن می‌زند.
به گمانم همان بهتر که همان دیوانهٔ پابرهنه‌ای باشی که بی‌گدار از آب می‌گذرد یا چون دیوانگان دل بدان خوش می‌دارد که گذشته است تا آن عاقلی باشی که فکرتش در جست‌وجوی پلی درخور وی را در برابر دهشت از رود خروشان وا می‌نهد و لاجرم از توفیقی که حتی پندارش خود موهبتی است بازمی‌ماند.
