متافیزیک جوانی و چند مقالهٔ دیگر

نویسنده والتر بنیامین

ترجمهٔ محسن ملکی

شخصیت ویرانگر کار خود را انجام می‌دهد؛ تنها کاری که از آن پرهیز می‌کند آفریدن است. درست به همان سیاق که آفریننده جویای انزواست، ویرانگر را باید پیوسته مردم در میان گرفته باشند، همان گواهان کارایی او.

شخصیت ویرانگر یک علامت است. درست همان‌طور که علامت سه‌وجهی از هر سو در معرض باد است، او نیز در معرض سخنان یاوه قرار دارد. مصون‌داشتن او از این سخنان بیهوده است.

شخصیت ویرانگر علاقه‌ای به فهمیده‌شدن ندارد. او کوشش‌هایی را که در این زمینه می‌شود سطحی می‌انگارد. اینکه حرفش را نفهمند نمی‌تواند به او آسیبی رساند. برعکس، او خود موجب آن می‌شود، درست به همان سیاق که معابد، همان نهادهای ویرانگر دولت، چنین می‌کردند. شایعه، این خرده‌بورژوایی‌ترینِ پدیده‌ها، تنها ازآن‌رو پیش می‌آید که مردم اشتیاق ندارند حرفشان اشتباه فهمیده شود. شخصیت ویرانگر کج‌فهمی را تاب می‌آورد؛ او به شایعه پروبال نمی‌دهد.

ـ از متن کتاب

لایه‌های تاریکی
خوانشی فلسفی از آلبوم لایه‌های تاریکی کیهان کلهر

امیرحسین خلیلی

… آنچه در لایه‌های تاریکی می‌شنویم سیری است از پراکندگی به تشکل. قطعاتی پراکنده که به تدریج فضایی ملودیک پیدا می‌کنند و در قطعهٔ آخر به وحدتی تمام و کمال دست پیدا می‌کنند. صدای آواز در قطعهٔ آخر، صدای یأس و همزمان صدای امید است. صدای کسی که در اعماق تاریکی همچنان در بند تاریکی است؛ یا شاید صدای کسی است که از پس تمام رنج‌هایی که متحمل شده‌ایم به گوش‌مان می‌رسد تا امیدوارمان کند شاید هنوز در جایی، نور امیدی وجود دارد.

… موسیقی خصلتی دوگانه دارد. موسیقی هم فضا خلق می‌کند و هم فضایی را که در آن به نمایش درمی‌آید یا اجرا می‌شود تحت تأثیر قرار می‌دهد: درست به مانند انقلاب‌ها.

ــ از متن کتاب

دل هم دلایلی دارد

بر مبنای «اصالت ایمان» و «استقلال معرفت‌شناسی» دین

بهاءالدین خرمشاهی

این کتاب از سلسلۀ «دین پژوهی» نشر ناهید است. و اثری است در روانشناسی دین که یکی از پیشگامان آن ویلیام جیمز است که نظریه و کتابی به نام «ارادۀ معطوف به ایمان» دارد. ایمان از اقناع دل پدید می‌آید.

مراد از دل، آن‌گونه که در تمام زبان‌های بشری سابقه دارد، قوای درّاکه است. البته با عقل هم پیوند دارد، و امید و عشق و ایمان حاصل تأملات آن است. به تعبیر دیگر به شرح دلایل دل در ایمان آوردن می‌پردازد.

عنوان این کتاب از جملۀ معروف پاسکال متفکر و دانشور بزرگ قرن هفدهم فرانسه، که در کتاب «اندیشه‌ها»ی او آمده گرفته شده است: «دل دلایلی دارد که عقل از آنها خبر ندارد». بر محور و مدار این نگاه و نگرش مکتبی به نام «اصالت ایمان» fideism/فیدئیسم پدید آمده است که فیلسوفان و متفکران اگزیستانسیالیست (اصالت وجودی) دیندار طرفدار آن هستند، مانند اوگوستین، کی‌یرکگور، گابریل مارسل و اونامونو (متفکر والامقام اسپانیایی که شاهکارش تحت عنوان «درد جاودانگی» (سرشت سوگناک زندگی) و نیز مجموعه‌ای از داستان‌های او به نام «هابیل و چند داستان دیگر» جزو همین سلسله دین‌پژوهی از سوی همین ناشر انتشار یافته) و از فرهنگ ایرانی/اسلامی خودمان بزرگانی چون سنایی، عطّار، خیّام، مولانا، سعدی و حافظ. و در عصر جدید سهراب سپهری.

دلوز، ایده، زمان: گفت و گویی درباره‌ی ژیل دلوز
(ویرایش جدید)

عادل مشایخی، محسن آزموده

هایدگر در جایی به حکم «معلمان و پژوهشگران علوم» درباره‌ی فلسفه اشاره می‌کند: «از فلسفه چیزی درنمی‌آید»؛ «با فلسفه کاری نمی‌توانید بکنید». او می‌گوید این حکم صحتی انکارناپذیر دارد، چرا که با فلسفه کاری نمی‌توان کرد. اما این حکم بر این پیش‌داوری استوار است که فلسفه را هم باید بر بنیاد همان معیارهایی مورد ارزیابی قرار داد که برای داوری در مورد فایده‌ی دوچرخه یا حمام‌های آب معدنی به کار می‌روند.

از نظر هایدگر، مسئله این نیست که با فلسفه چه کار می‌توانیم بکنیم، بلکه باید پرسید فلسفه اگر درگیرش شویم با ما چه کار می‌تواند بکند. بر همین سیاق، در مورد دلوز یا هر فیلسوف دیگری باید پرسید فلسفه‌‍اش با ما چه کار می‌تواند بکند. به‌جای تحقیق در مورد «سازگاری» چارچوبِ مفهومی او با «بافتِ» جامعه‌ی ما، باید دید این چارچوبِ مفهومی در تنش با این «بافت» چه چیزهایی را در محتوای اجتماعیِ زندگیِ ما قرائت‌پذیر و چه اموری را از نو به مسئله تبدیل می‌کند، و کذب کدام دسته از مسائل را برملا می‌سازد.

در شرایطی که اندیشه‌های چپ با استناد به «از‌هم‌پاشیدنِ اتحاد جماهیر شوروی و افتادن تشت رسوایی مارکسیسم از بام» بدنام می‌شوند و سیاست مردمی با برچسب‌هایی نظیر «پوپولیسم»، «آشوب‌گرایی»، «چپ‌زدگیِ کودکانه»، «تهدید علیه یکپارچگی ملی» و «ایران‌ستیزی» تخطئه می‌شوند، مفاهیم متفکرانی نظیر دلوز، فوکو و … در چارچوب اندیشه‌ی انتقادیِ برآمده از میراث فلسفیِ «مارکس، نیچه، فروید»، می‌تواند همچون پادزهری عمل کند که با خنثاکردنِ انگاره‌های برآمده از «تکنولوژیِ قدرتِ امنیتیِ» جهانی (global)، زمینه‌ی اندیشیدن به «امکان تفکر» را فراهم آورد و در عین حال تلاش برای تفکر را همزمان هم از پرواز در آسمانِ انتزاع و هم از درافتادن به دام نسبی‌گرایی تاریخی مصون نگاه دارد، و راه اندیشیدن به «واقعیت ایرانی» در مسیر خلقِ «حقیقت‌های جهانی» (universal) را برای نسل‌های آینده باز کند (در اینجا باید به مفهوم برگسونیِ «وقفه» و پیچش جدیدی که دلوز به آن می‌دهد اندیشید: تکوینِ «حقیقت‌های جهانی» در «وقفه»های «واقعیت محلی» ممکن می‌شود). مسلم است که توان انتقادی فلسفه به طور کلی و توانِ این یا آن فلسفه‌ی خاص را نمی‌توان با طفره‌رفتن از شرح‌ها و تحلیل‌های مفهومیِ دقیق و مفصّل احیا کرد. این «وظیفه»ای است که تحقق‌اش کار جمعیِ پیگیر و سماجت‌آمیز می‌طلبد.

***

در این «ویرایش» جدید برای پرهیز از برهم‌زدنِ تقدم و تأخر منطقیِ پرسش‌ها و پاسخ‌ها یا بیش از حد طولانی‌کردنِ پاسخ‌ها، تغییر چندانی در متن گفت‌و‌گو داده نشده است، فقط در برخی موارد برای روشن‌تر کردنِ بعضی نکات، با احتیاط چند کلمه یا یکی دو سطر به بعضی پاسخ‌ها افزوده شده است؛ برخی غلط‌های چاپیِ ویرایش نخست نیز اصلاح شده‌اند. در ویرایش نخست، در بخشِ اول نیز مانند بخش دوم، پاسخ به آخرین پرسشِ محسن آزموده با طرح یک مسئله پایان گرفت: «تکوین زمان در تفاوت و تکرار دلوز». این مسئله عنوان مقاله‌ای است که به منزله‌ی ضمیمه به این ویرایش جدید افزوده شده است.

تبارشناسی خاکستری است (تأملاتی درباره ی روش فوکو)

عادل مشایخی

تبارشناسی به چه معنا خاکستری است؟ خاکستریِ تبارشناسی خاکستریِ امر مطلقی است که در هیچ بافت رنگارنگی تحلیل نمی رود. این «مطلق گرایی» در گریز از نسبی گرایی به دامان قضاوت های مطلق در نمی افتد؛ این مطلق اصلاً مطلقِ قضاوت نیست. تبارشناسی فراسوی دوگانه ی خیر و شر و قضاوت های نسبی یا مطلقی که ممکن می کند، به امر نابهنگام می چسبد، و از فراموش شدنش در تاریخِ تقویمی و قضاوت های ملازم با آن جلوگیری می کند. نیچه می گوید تبارشناسی رنگِ خاکستری را به نیلیِ [آسمانِ فرضیه پردازی] ترجیح می دهد: «خاکستری رنگِ هر آن چیزی است که بر سندی ثبت است»؛ فوکو نیز تبارشناسی را از آن رو خاکستری می داند که «روی پوست نوشته های در هم و بر هم، خراشیده و بارها از نو نوشته شده کار می کند». ولی این بدان معنا نیست که تبارشناسی اسیر «ایده ی نوشتار» یا در بند «تفسیر متون» است. این «از نو نوشته شدن» در واقع، از نو به تسخیر درآمدن است؛ توالیِ نیروهایی که یک پدیده یا یک چیز را به تسخیر در می آورند. تبارشناسی در آن چه «نوشته شده»/به تسخیر درآمده «نیرو» را جست و جو می کند. افزون بر این، در بعضی از وضعیت های حدّی، نیروها با تسخیر بدن ها، برخی «نام»ها را نیز از بطن تاریخ بر میکشند و بازگشت جاودان شان را به تپشی ناگزیر بدل می کنند: نامِ آن کس که بی قید و شرط نیرو را آری می گوید از شخص جدا و به نام شدت یا توانی تکین تبدیل می شود. بر این اساس، می توان گفت خاکستریِ تبارشناسی خاکستریِ «همه ی نام های تاریخ» نیز هست.

بحران معرفت‌شناختی
(روایت دراماتیک و فلسفه‌ علم)

السدیر مک اینتایر

ترجمه‌ی سید علیرضا بهشتی

بحران معرفت‌شناختی چیست؟ ابتدا وضعیت افراد عادی را در نظر بگیرید که در چنین بحران‌هایی در غلتیده‌اند. مثلاً کسی را در نظر بگیرید که باور داشته که نزد کارفرمایان و همکارانش از اعتبار بالائی برخوردار است و ناگهان از کار اخراج می‌شود یا کسی که برای عضویت در باشگاهی که فکر می‌کرده همه‌ اعضای آن دوستانش هستند اقدام کرده و از ورود به آن محروم می‌شود، یا کسی که عاشق می‌شود و نیاز دارد بفهمد معشوق او واقعاً چه احساسی نسبت به او دارد، یا کسی که عشق خود را به دیگری از دست داده و می‌خواهد بداند چگونه می‌توانسته در این‌باره ، چنین به اشتباه افتاده باشد. در مورد همۀ این ‌گونه افراد، چگونگی رابطۀ «آنچه به نظر می‌رسد وجود دارد » با «آنچه واقعاً وجود دارد »، اهمیت می‌یابد …

زندگینامۀ فکری مک‌اینتایر، خود نشانگر بحران‌های معرفت‌شناختی مهمی است که از سر گذرانده است. او که در زمان دانشجویی و سال‌هایی پس از آن به مارکسیسم گرایش داشت، در دهۀ پنجم زندگی به مذهب کاتولیک روی آورد و از آن پس، اندیشه‌ورزی‌هایش از منظر نوارسطویی – اکویناسی شکل گرفت. مک‌اینتایر را باید برجسته‌ترین اندیشمندان منتقد فلسفۀ اخلاق متجدد و نهضت روشنگری دانست. با این همه، برخلاف آنچه گاه گفته می‌شود، بازگشت او به سنت، همراه با تجدیدنظرهای مهمی است که از تجربۀ تجددخواهی غرب نشأت گرفته است.

مقاله ای درباره کتاب بحران معرفت شناختی در سایت ایبنا:

پنجره‌ای برای شناخت بهتر و عمیق‌تر جهان در کتاب «بحران معرفت‌شناختی»

مقاله ای درباره کتاب بحران معرفت شناختی در روزنامه اعتماد:

تحولات معرفتی در تاریخ معاصر ایران

اندیشه‌های دینی اونامونو

نوشتهٔ زهرا شاه‌پری

میگل دِ اونامونو (۱۸۶۴-۱۹۳۶ م) بزرگ‌ترین متفکر سده‌های اخیر اسپانیا (قرن نوزدهم و بیستم) و تا امروز است. او برای صاحبدلان اسپانیایی، همان شأن و شُکوه را دارد که حافظ یا مولانا برای ما دارند. او را فیلسوف زندگی و اصالت وجودی [= اگزیستانسیالیست] شمرده‌اند. فیلسوفان اگزیستانسیالیست برآنند که بهترین خدمت فلسفه، یا فکر و فلسفه آنان این است که زندگی را با مواجههٔ عینی با آن معنادار سازند. بعضی از برجسته‌ترین فیلسوفان اصالت وجودی دیندار، که همهٔ عمرشان در دغدغهٔ ایمان گذشته، عبارتند از قدّیس اگوستین، بلز پاسکال، سورن کی یرکه گور [= کی یرکگارد]، گابریل مارسل، ویلیام جیمز و اونامونو. اونامونو متفکری است که پروای دین و ایمان، و عقل و شک را بیشتر دارد تا پروای مکتب و نظام‌سازی فلسفی. مهم‌ترین کتابش درد جاودانگی (سرشت سوگناک زندگی) است (ترجمهٔ بهاءالدین خُرَّمشاهی). در تاریخ فرهنگ ما نیز چند متفکر ژرف‌اندیش را می‌توان اصالت وجودی شمرد: خیّام، ابوحامد محمد غزّالی، جلال الدین مولوی و حافظ.

کتاب اندیشه‌های دینی اونامونو، پژوهش و نگارش سرکار خانم زهرا شاه‌پری، یکی از ساده‌ترین و در عین حال سرراست‌ترین و پرنکته‌ترین شرح و بسط اندیشه‌های دینی شگرف و شیوهٔ تعهد ایمانی ژرف اونامونوست، و همانندش در زبان‌های اروپایی هم کم است. باید از نویسندهٔ کتاب سپاسگزار باشیم که اونامونو را به ما بیشتر و دقیق‌تر می‌شناساند.

بهاءالدین خُرَّمشاهی

معرفی این کتاب در سایت ایبنا:

اندیشه‌های دینی نویسنده اسپانیایی منتشر شد/ شاعران و فیلسوفان اگر آدم واحدی نباشند، برادران توأمانند

معرفی این کتاب مجله ادبی آنلاین الف یا:

اونامونو: دن‌کیشوت فیلسوف

تعالی اگو (به انضمام مقدمهٔ هستی و نیستی)

نوشتهٔ ژان پل سارتر

ترجمهٔ عادل مشایخی

نظریه‌پردازانِ چپِ افراطی گاهی اوقات بر پدیده‌شناسی خرده گرفته‌اند که گونه‌ای ایدئالیسم است و واقعیت را در سیلابِ ایده‌ها غرق می‌کند. اما اگر ایدئالیسم فلسفهٔ بدونِ شرِّ آقای برونشویگ باشد، اگر ایدئالیسم فلسفه‌ای باشد که تلاشش برای هضم و جذبِ ذهنی هیچ‌گاه به مقاومتِ بیرونی برنمی‌خورد، فلسفه‌ای که در آن رنج و گرسنگی و جنگ در گونه‌ای فرایندِ کند وحدت بخشیدنِ ایده‌ها رقیق می‌شوند، هیچ‌چیز نامنصفانه‌تر از این نیست که پدیده‌شناسان را ایدئالیست بخوانیم. برعکس، قرن‌هاست که در فلسفه جریانی تا بدین پایه رئالیست را شاهد نبوده‌ایم. پدیده‌شناسان دوباره انسان را غرقِ جهان کرده‌اند و به اضطراب‌ها و رنج‌های او و همچنین به شورش‌هایش تمامِ سنگینی‌شان را بازگردانده‌اند.

متأسفانه، تا وقتی «من» ساختار آگاهی باقی بماند، همچنان می‌توان بر پدیده‌شناسی خرده گرفت که یک «آموزه-پناهگاه» است و قطعه‌ای از انسان را از جهان بیرون می‌کشد و با این کار توجه را از مسائل حقیقی منحرف می‌کند.

به نظر من این خرده گیری ناموجه خواهد شد اگر اگو به هستنده ای دقیقاً معاصرِ جهان تبدیل شود که وجودش همان ویژگی‌های ذاتیِ جهان را دارد. همواره به نظر من چنین رسیده است که فرضیهٔ کار-پیش بَری به ثمربخشیِ ماتریالیسمِ تاریخی به هیچ وجه نیازی به فرض پوچی که عبارت است از ماتریالیسم متافیزیکی ندارد. درواقع، برای این که شبه ارزش‌های ذهنی محو شوند و اخلاق دوباره در واقعیت بنیان پیدا کند، هیچ ضرورتی ندارد که ابژه بر سوژه مقدم باشد.

کافی‌ست که [اگو] معاصرِ جهان باشد و دوگانگیِ سوژه-ابژه، که دوگانگی‌ای صرفاً منطقی است، برای همیشه میانِ دل‌مشغولی‌های فلسفی ناپدید شود. جهان [اگو] را، و [اگو] جهان را نیافریده است، بلکه هر دو ابژه‌هایی برای آگاهیِ مطلق و غیرشخصی‌اند، و با این آگاهی‌ست که اگو و جهان با یکدیگر در پیوند قرار می‌گیرند. برای بنیان نهادن یک اخلاق و سیاستِ مطلقاً ایجایی به نحو فلسفی، به چیزی بیش از این نیاز نیست.

 لینک خبر روزنامه بهار در مورد این کتاب: تعالی‌اگو برای اولین بار ترجمه شد

لینک خبر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «تعالی اگو» سارتر برای نخستین بار در ایران منتشر شد

معرفی کتاب تعالی اگو در سایت “مد و مه”: سارتر پدیدارشناس / فرید درفشی

درد جاودانگی

نوشتهٔ میگل د اونامونو

ترجمهٔ بهاءالدین خرمشاهی

ویلیام بارت درد جاودانگی را «تغزّل فلسفی شگرف» نامیده است. زبان فلسفه زبانی غامض، آکنده از اصطلاحات فنی و دیریاب. اما پای تغزل که به میان می‌آید، شور و سرود و سرمستی سر بر می‌آورد. اونامونو برای جلوه‌گرساختن این تغزل شگرف از واژگانی استفاده کرده است که همچون باران و شکوفه‌های بهاران پر از طراوت است.

درد جاودانگی در اصل مبحث غامض فلسفی است، ولی این مبحث غامض با همت طلبی از شکسپیر و دانته و میلتون و مولفان عهد جدید و در آمیختن قول و غزل آن‌ها با درد اشتیاقی که از سینهٔ شرحه‌شرحه از فراق بر می‌خیزد، به یکی از شاعرانه‌ترین و شکوهمندترین نوشته‌های زمان ما تبدیل شده است. بهاءالدین خرمشاهی هم به مدد دانش و بینش و قریحهٔ سرشار و با همت طلبی از عطار و مولانا و خیام و سعدی و حافظ موفق شده است این «تغزل فلسفی شگرف» را در زبان فارسی باز آفرینی کند.

صالح حسینی

معرفی کتاب درد جاودانگی در ایبنا:

ترجمه «درد جاودانگی» با متن اصلی مقابله شد/ انتشار چاپ دهم مشهورترین کتاب اونامونو با ویرایش جدید

سیر بی‌سلوک
مباحثی در زمینهٔ دین، فلسفه، زبان، نقد و شعر

بهاءالدین خرمشاهی

سیر بی‌سلوک مجموعه مقالات بهاءالدین خرمشاهی است در زمینه‌های دین، فلسفه، زبان و نقد شعر در ۵۸۴ صفحه. نویسنده در مقدمهٔ کتاب تحت عنوان زندگینامهٔ خودنوشت، شرح و چگونگی تحریر هر یک از مقالات را بصورت مبسوط آورده است.

عرفان و منطق

نوشته: برتراند راسل

مترجم: نجف دریابندری

مقالاتی که این کتاب را تشکیل می‌دهد از چند کتاب مختلف فراهم شده است، عرفان و منطق نام یکی از آن‌هاست. در آن کتاب علاوه بر مقالهٔ «عرفان و منطق» که اساسی‌ترین مقالهٔ کتاب است، مقالات دیگری هم هست که در کتاب حاضر نیامده است. این عنوان را مترجم به کتاب حاضر داده است، زیرا تصور می‌کند اساسی‌ترین مقالهٔ کتاب حاضر نیز همین مقاله است.

درجهٔ اهمیت سایر مقالات فرق می‌کند. پاره‌ای از آن‌ها نسبتاً سبک است و متعرض مسائل دشوار فلسفی نمی‌شود، پارهٔ دیگر سنگین‌تر است، و گاه نویسنده در آن‌ها نظریات اساسی خود را طرح کرده است. هر دو دستهٔ مقالات؛ به نظر مترجم، از روشن‌ترین و خواندنی‌ترین مقالات راسل است. تشخیص این دو دسته را مترجم بر عهدهٔ خوانندگان می‌گذارد.

یادداشت مترجم