سعدی در کنار حافظ از شیواترین سخنوران زبان پارسی است. خُرّمشاهی دو بار کلیات سعدی را تصحیح کرده و نزدیک به بیست مقالهٔ سعدی‌پژوهی دارد. این کتاب تدوین و بازآرایی یازده مقاله و گفتار دربارهٔ شعر و شخصیت شیخ اجل سعدی است. نام کتاب از این بیت سعدی گرفته شده است:
«هرکس به زمان خویش بودند من سعدی آخرالزّمانم»
خُرّمشاهی در مقدمهٔ این کتاب، نظر جدیدی را درمورد مقایسهٔ سعدی و حافظ مطرح کرده است و به ماجرای درازآهنگ و بی‌ثمر «سعدی برتر است یا حافظ؟» خاتمه داده است. او دربارهٔ این مقایسه سروده است:
«شبی خرّم به سعدی گفت ای سردار بی‌همتا تو را همتا شود پیدا، ولی حافظ نخواهد شد»
در این پایان، غالب آخرین نوشته‌اش را با نام جلال، که نامش دیگر ورد زبان کسی نیست، می‌نویسد تا به‌موقع به دفتر روزنامه برساند. آنگاه، دم‌دمای صبح، رؤیا را به اندوهان به‌خاطر می‌آورد و از پشت میز کارش بلند می‌شود، به تاریکی شهر بی‌نصیب از بیداری نگاه می‌کند؛ رؤیا را به‌خاطر می‌آورم و از پشت میز کارم بلند می‌شوم، به تاریکی شهر نگاه می‌کنم. رؤیا را به‌خاطر می‌آوریم و به تاریکی استانبول نگاه می‌کنیم و نیمه‌شب‌ها، بین خواب و بیداری، هرگاه که ردی از رؤیا را روی لحاف آبی پیچازی می‌بینیم، هردوانمان در بحر درماندگی و هیجان فرو می‌شویم. چون هیچ‌چیز به‌قدر زندگی حیرت‌انگیز نیست. الا نوشتن. الا نوشتن. آری، چه حاجت به بیان، الا، تنها تسلا: نوشتن.
این کتابها و ناله‌هایم از آن اوست، برای ارائۀ جمال ملکوتی او و اعتلای نام اوست. هرچه گویم و نویسم نمایانگر همۀ حسنات او نمی‌تواند باشد و شرمنده‌ام از اینکه قادر نبوده‌ام در عمق حسنات او فرو روم و چنانکه باید گفته باشم.
هدف اصلی من از نگارش این کتاب در درجهٔ اول این است که بطلان افسانهٔ دروغین «شکست اقتصادی مصدق» که ساخته و پرداختهٔ قدرت‌های بزرگ استعمارگر و بلندگوهای تبلیغاتی خارجی و داخلی آن‌هاست و نادرست‌بودن تمام انتقادها و ایرادها را به‌گونه‌ای انکارناپذیر نشان دهم و به کمک آمار و واقعیات مسلم و خدشه‌ناپذیر ثابت و مدلل سازم. هدف دیگر من این است که نشان دهم سیاست اقتصادی حکومت مصدق با توجه به شرایط موجود آن‌زمان روی‌هم‌رفته واقع‌بینانه‌ترین، مؤثرترین و مفیدترین سیاستی بوده است که به سود ملت ایران و برای حفظ منافع و مصالح این کشور می‌شد اتخاذ کرد.
ما همه چیز می‌خواهیم داستانی‌ست سرشار از انرژی و اصالت که به‌طور همزمان در سه سطح با موفقیت عمل می‌کند؛ به‌عنوان یک اثر هنری بهت‌آور، مستندی از تاریخ، و تحلیلی سیاسی که طنین آن تا تضادهای کنونی استمرار می‌یابد. هنروری آن در لحن بیان است: کسی که به زبان اول شخص در این داستان حرف می‌زند بی‌نام است، اما برای ما به‌هیچ‌وجه ناشناخته نیست. او صمیمی، گستاخ، و رک‌وبی‌پرده است. آکنده از خصوصیات برجسته است، و مملو از مطایبه، و خشم. به‌نوعی از زبان شعرگونهٔ محلی حرف می‌زند که تا عمق ذهن رخنه کرده، و همانجا جا خوش می‌کند. می‌گوید «روی همهٔ چیزهای تازهٔ شهر قیمت خورده بود؛ از روزنامه گرفته تا گوشت و کفش؛ همه چیز قیمت داشت.»
تمام مکتب‌های روان‌شناختی نظری بر وجه منحصربه‌فرد انسان انداخته‌اند، اما در اواخر قرن بیستم بود که این حیطه به‌عنوان شاخه‌ای مجزا از روانشناسی، به‌عنوان روانشناسی تفاوت‌های فردی به‌رسمیت شناخته شد. روان‌شناسانِ این شاخهٔ روبه‌رشد تلاش دارند ویژگی‌های شخصیت و عواملِ متفاوتی را که تعیین‌کنندهٔ هوش هستند، تشخیص داده و بسنجند.
شعر دود پس می‌دهد اما فرونمی‌نشیند. یکجور کرداری دارد شیدا، بال‌بال‌زنان، ما را که برمی‌گزیند.
در درازمدت برایم چندان مهم نیست چه‌کسی تخریبم می‌کند یا چگونه، یا چه‌کسی ذیل کدام مقوله می‌گنجاندم. می‌دانم که من یکی از کارگران هنرم، که در کارگاه داغ و ناسالمش، شعر، عرق می‌ریزم، و می‌دانم که این معنای زندگیم است.
می‌خواهم که قایق نامه‌رسانی باشم من برای تمام آنانِ از هم جداافتاده با یخ بیگانگی، زورقی پیش از فرارسیدن کشتی‌رانی‌های پرحجم، روان میان یخ‌های شناور به همراه نامه‌ها و بسته‌ها.
و بدتر از آن اینکه مرگ هم ناز می‌کند! … موسیقی شکل کوچکی است از قربانی‌کردن که خبر از تغییر می‌دهد. خواهیم دید که در این نقش موسیقی صفت قدرت سیاسی و مذهبی بود، به نظم دلالت می‌کرد، اما پیش‌آگهی براندازی نیز بود. بعد از ورود به مبادله کالایی، موسیقی در رشد و خلق سرمایه و نمایش شریک بود. بت‌واره‌گون چون کالا، موسیقی مبین تحول کل جامعه ماست: آیین‌زدایی از شکل اجتماعی، سرکوب فعالیت بدن، تعیین عمل آن، فروش این عمل به‌مثابه نمایش، عمومیت بخشیدن به استفاده از این نمایش، آنگاه نگریستن به ذخیره‌شدن این استفاده تا زمان ازکف‌دادن معنایش. امروزه موسیقی – فارغ از اینکه شیوه مالکیت سرمایه چه خواهد بود – از استقرار جامعه تکرار خبر می‌دهد که در آن دیگر چیزی اتفاق نمی‌افتد. اما همزمان، از بروز براندازی عظیمی خبر می‌دهد، براندازی‌ای که به سازماندهی یکسر نوینی می‌انجامد که هرگز نظریه‌پردازی نشده است، مدیریت فردی در آن تنها پژواکی آنی است.
این سطرها را در دِیری قدیمی در کوه‌های مولداوی جایی که سعی می‌کنم با دستان خالی در برابر مصائب سرنوشتم ایستادگی کنم می‌نویسم. چهار ماه است که بخش اعظم روز را در رختخوابم سپری می‌کنم. همین‌که چند قدم برمی‌دارم خسته می‌شوم. پنج دقیقه که حرف می‌زنم فوراً نفسم به شماره می‌افتد. تن تبدارم کلاً پنجاه کیلو شده است. سل این دوست قدیمی هیچ‌گاه تا این حد مرا تنها نگذاشته بود.
نمایشنامه‌نویسان بزرگ جهان بی‌تردید خصلت درمان‌گر تئاتر را می‌شناخته‌اند. شکسپیر به‌طور کامل بر این تعامل اشراف داشته است. استفاده‌های مکرر او از بازی در بازی حاکی از این فرایند است که تماشاگران تئاتر از طریق نظاره احساس‌های ناهشیارِ فرافکن‌شده بر بازیگران راهی به درون خویش می‌یابند که از هیچ طریق دیگری قابل وصول نیست. واقعیت نهفته در این پدیدار از چنان ژرفایی برخوردار است که از بطن آن رهیافتی پدید می‌آید که سایکودرام یا تجربهٔ زیبایی‌شناسانه آزادی نام گرفته است.
بین اکنون و گذشته، دیدارپذیری و نادیدارپذیری، احساس و ایده، ارتعاشی در کار است ـ مرلو ـ پونتی فیلسوف چنین می‌اندیشد. شعر مالارمه، نقاشی سزان، نثر پروست و موسیقی دبوسی در معرض پدیده‌شناسی مرلو ـ پونتی، چشم‌انداز تازه‌ای از تلقی ما از هنر را رقم می‌زنند. آثار این هنرمندان ــ به‌مصداق سکوت در شعر، عمق در نقاشی، خاطره در ادبیات و ریتم در موسیقی ــ با دو مضمون عمدهٔ مرلو ـ پونتی متأخر، یعنی «رابطهٔ بدن و جهان» و «فرایند بیان» محک می‌خورند. ریتم تفکر نه دربارهٔ فلسفه است و نه دربارهٔ هنر، بلکه به بحث از قلمرویی می‌پردازد که این دو در آن به ارتعاش درمی‌آیند.
مرلو ـ پونتی می‌نویسد: «معنای فلسفه همان معنای تکوین و پیدایش است. درنتیجه نمی‌تواند خارج از زمان ارزیابی شود، و هنوز هم روشی از بیان به‌شمار می‌آید». فلسفه سروکارداشتن مداوم با متن‌هاست. رجوع مکرر به مفاهیم است و تفکر دوباره از طریق خود روند بیان، بیانی که هرگز به پایان نمی‌رسد. … این عملکرد فلسفه همواره باید از طریق ریتم تفکر نمایان شود و ما با این روش است که می‌توانیم از مرلو ـ پونتی بیاموزیم. او می‌نویسد: «هنر و فلسفه تولیدات خودسرانهٔ عالم روح یا فرهنگ نیستند، بلکه هر دو ارتباط با منشأ وجود به معنی دقیق آفرینش‌اند. وجود چیزی است که ما را به آفریدن دعوت می‌کند تا بتوانیم آن را تجربه کنیم.»
میراث فرهنگی کشور شکوهمند ایران یک خوش‌بینی کسب‌شده است. من دوستان فرهیخته ایرانی بسیاری در آمریکا دارم که علاقه و اشتیاق بی‌حدوحصرشان به زندگی آن‌ها را به دوستان ارزشمند و همکاران کاردان و شایسته‌ای تبدیل کرده است. همین دلیل باعث شد که من با چاپ ترجمه فارسی کتاب فایده‌های خوش‌بینی موافقت کنم.
تنها شهروندان خوش‌بین یک کشور می‌توانند آینده غرورآمیزی برای آن کشور رقم بزنند. به چالش‌ها و فرصت‌های موجود در مسیر مطالبه خود خوش آمده‌اید. امیدوارم این کتاب به دگرگونی و بالندگی زندگی، روابط اجتماعی و آبادانی کشور شما کمک کند.
از پیام اختصاصی تری پائولسون به مناسبت ترجمهٔ فارسی فایده‌های خوش‌بینی
